Bacteriekapsel, slijmlaag
Wat is het?
Sommige bacteriën hebben rondom de celwand een kapsel of slijmlaag, dit is een geleiachtige structuur die om de bacterie heen ligt. Betreft het een compact scherp begrensd laagje, dan is het een kapsel. Is het laagje diffuser, dan wordt het een slijmlaag of glycocalyx genoemd. Meestal bestaat een kapsel uit koolhydraten,extacellulaire polysacchariden (EPS) maar er zijn ook bacterien die een kapsel hebben bestaande uit eiwit.
Functie / toepassingen/ gevolgen
Bescherming, herkenning
Het bacteriekapsel (of de slijmlaag) heeft een beschermende functie, pathogenen (ziekteveroorzakende bacteriën) zijn beter bestand tegen de afweercellen van mens en dier. De bacterie wordt niet herkend en daarom niet door afweercellen "opgegeten". Dit gebeurt wel als mens of dier antistoffen tegen het kapsel kan vormen. Die gaan op de bacterie zitten en dan wordt het herkend door de macrofagen en wel opgegeten. (fagocytose).
Hierop berust de vaccinatie tegen de bacterien Hemophilus influenza, Streptococcus pneumoniae en Neisseria meningitidis : door inenting van kapselantigenen gaat het lichaam op tijd (dus preventief, voor een infectie) immuniteit ontwikkelen, zodat bij een later contact immuuncellen een geheugen hebben voor dit kapsel en er direct antistoffen tegen gaan vormen.
Biofilm
Door een kapsel of slijmlaag bereiken schadelijke stoffen zoals desinfectiemiddelen de cel slechter.
Daarnaast kunnen bacteriën zich op harde oppervlakken hechten en zijn daardoor moeilijk te verwijderen. Bekend is de vorming van tandplak, waarbij een slijmlaag vormende bacterie Streptococcus mutans zich op het gebit vestigt.
Een vergelijkbaar voorbeeld is de aanhechting van bacteriën aan oppervlakken in procesapparatuur. Na verloop van tijd kan er zich een dun laagje, een biofilm, vormen, bestaande uit bacteriën en afscheidings producten, ingebed en beschermd door de slijmlaag. Een dergelijke biofilm is moeilijk te verwijderen.
Toepassingen
Het bacterieslijm kan ook nuttig gebruikt worden. Zo wordt Xanthomonas campestris op grote schaal gekweekt om xanthaan(gom) te winnen dat gebruikt wordt aals verdikkingsmiddel in levensmiddelenindustrie en ook bij de productie van cosmetica.
Hetzelfde geldt voor Leuconostoc mesenteroides en de tandplakbacterie Streptococcus mutans, deze vormen dextraan, dat ook veel nuttige toepassingen kent: gelvorming bij levensmiddelen, hulpmiddel op het laboratorium om stoffen te scheiden (sephadex), en het wordt gebruikt in geneesmiddelen.
Ook de melkzuurbacterien Lactobacillus bulgaricus en Streptococcus thermophilus in yoghurt maken naast melkzuur uit melksuiker (zie melkzuurgisting) extracellulaire polysacchariden die de yoghurt zijn kenmerkende dikke structuur geven.
Het zichtbaar maken van het kapsel
Een kapsel is zelf moeilijk doordringbaar voor kleurstoffen, zodat het alleen zichtbaar wordt door de cel en de omgeving te kleuren. Het kapsel is dan een kleurloos ringetje tussen cel en omgeving.
Zie voor het bekijken en zichtbaar maken van kapsels : het maken van kapselpreparaten. Ook zien we het vaak als een vaag gekleurd ringetje rondom de veel sterker gekleurde cel:
Azotobacter, donkerrood met daarom heen een lichter gekleurde slijmlaag.